Son zamanlarda hem ülkemizde hem de dünyada yaşanmasını istemediğimiz birçok olaya şahit oluyoruz. Savaşlar, göçler, ekonomik krizler, çevre kirliliği, seller, yangınlar derken buna geçtiğimiz günlerde yaşadığımız büyük bir deprem de eklendi.Deprem maalesef ülkemizin bir gerçeği. Bu gerçeği hemen unutuyor olacağız ki depreme hep hazırlıksız yakalanıyoruz. Ancak deprem bireysel ve toplumsal olarak çok ciddi travmalara yol açıyor. Son yıllarda ülkemizde şu veya bu şekilde travmatize olmamış kimse yok diyebiliriz. Travma konusu depremle tekrar gündeme gelmiş olmakla beraber, hayatın her zaman içinde olan, gelişigüzel kullanılamayacak kadar önemli bir konu. Peki nedir bu travma?
Travma nedir?
Travma kişinin fiziksel, ruhsal bütünlüğünü ve tüm dengesini, stresle baş etme kapasitesini beklenmeyen bir şekilde aniden sarsan olaylara genel olarak verilen addır. Kaza, savaş, işkence, tecavüz, taciz gibi olaylar bizzat insan eliyle yapılan travmalara örnek iken; deprem, sel, kasırga gibi afetler sonrasında görülen travmalar doğal travmalardır. Travmatik olaylardan, olaya bizzat maruz kalanlar, olayda yakınlarını kaybedenler, onlara yardıma giden arama-kurtarma ekipleri, emniyet güçleri, medya mensupları, gönüllüler, görgü tanıkları ve olayı evde televizyondan izleyen herkes doğrudan etkilenir.Travmatik olaya maruz kalan hemen herkes, olayı takip eden saatlerde, günlerde ve haftalarda çeşitli psikolojik zorluklar yaşayabilirler. Bu normaldir. Çünkü insanların baş edemeyeceği kadar olağandışı bir olay gerçekleşmiştir ve insanlar anormal olaya normal stres tepkileri göstermektedir. Çoğu durumda bu stres tepkileri birkaç hafta içinde geçer. Ama bazı kişilerde olayın üzerinden aylar, hatta yıllar geçmiş olmasına rağmen travmatik stres belirtileri ısrarla devam eder. Buna Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) denir. Şimdi öncelikle deprem gibi bir doğal afetin hemen ardından bireylerde gözlenen stres belirtilerine bir göz atalım.Afet/travmatik olay sonrası bireylerde gözlenen aşamalar (Işıklı, 2013)
- Şok dönemi: Olaya maruz kalan kişilerde olay gerçekleştiği andan itibaren 48 saate kadar olan süreçtir. Bu aşamada kişilerde acı hissetmeme, algılayamama, her şeyin gerçekdışı görünmesi, hafıza ve dikkati yoğunlaştırmada güçlükler, duygusal küntlük denilen kişinin robotumsu bir görüntü sergilemesi, mantıklı düşünememe ve karar verememe, panik veya donma reaksiyonları gözlenebilir. Bu aşamada afetzede/travmatize kişinin öncelikle fiziksel güvenliği sağlanmalıdır. Kişi yardım ekibi tarafından mümkün olduğunca hızlı bir şekilde olay yerinden uzak, güvenli bir yere götürülmelidir. Kişinin sakin ve güvenli bir yerde olması sağlanmalı, uyku, beslenme, korunma gibi öz bakım faaliyetleri garanti altına alınmalıdır.
- Tepki dönemi: Bu aşama olayın farkına varılan andan itibaren 2 ila 6 gün süren dönemdir. Güvenliği sağlanmış kişi, korku, kaygı, öfke, çaresizlik, suçluluk, utanç ve güvensizlik hissedebilir. Titreme, bulantı, kas ağrıları, baş dönmesi, yorgunluk, yerinde duramama, uyku sorunları ve iştah değişimleri yaşayabilir. Korkutucu ve dehşet verici rüyalar görebilir, afet durumunu hatırlatan uyaranlardan kaçınabilir. Afet ile ilgili tekrar eden düşünceler ve hayaller (flashback) gelebilir. Tüm bu tepkiler korkutucu olduğundan afetzede delirdiğini/delireceğini düşünebilir. Bu aşamada eğitimli müdahale uzmanlarının vereceği psikoeğitim bu sürecin daha kolay atlatılmasına yardımcı olur.
- Zihinden işleme ve üzerinden geçme dönemi: Olayın üzerinden yaklaşık 7 gün geçtikten itibaren bir ay süreyle gözlenen süreçtir. Bu aşamada afetzede/travmatize kişi olayla ilgili konuşmak istemez. Kaybettikleri için yas tutar, korku, yerini üzüntü ve özleme bırakır. Hafıza ve dikkat sorunları devam eder. Kişilerarası ilişkilerde sorunlar, sinirlilik ve çatışmalar yaşanabilir. Olay esnasında ve sonrasında yardım faaliyetlerinin iyi organize edilememesi veya ihmalkarlıklar olması durumunda kişi ikincil travmaya maruz kalabilir ve devlete ve diğer insanlara karşı aşırı güvensizlik, öfke patlamaları veya yalnız bırakılma isteği yaşayabilir. Bu aşamada kişinin normal rutinine (iş, okul gibi) dönmesine yardımcı olunmalıdır. Ve en önemlisi kişinin devlete, topluma ve hayata olan güvenini geri kazanması, umutlu bir gelecek perspektifi yaratması için tüm destek sağlanmalıdır.
- İyileşme dönemi: Travmatik olayın birinci ayı geçtikten sonraki süreçtir. Bu aşamada kişi olanları kabullenmeye başlar, tepkilerinin şiddeti azalır, günlük hayata ilgisini geri kazanır, gelecekle ilgili planlar yapar, duygusal olarak kendini daha iyi hisseder, afet/travma olayı yaşamının, anılarının bir parçası haline gelir. Tüm bu olanları işlemek zaman alır. İnkâr, bastırma, kaçınma gibi tepkiler travmanın işlenmesini engeller. Böyle bir durumda iyileşme gerçekleşmez, kişinin tüm yaşamı olumsuz etkilenmeye başlar. Travmatik stres belirtileri artık Travma Sonrası Stres Bozukluğuna dönüşür. İyileşme aşamasını tamamlayamayan kişinin bir ruh sağlığı uzmanından (psikolojik danışman/psikolog) profesyonel destek alması gerekir.